Literatür Taraması: Amaç, Tasarım ve Uygulama Rehberi

Literatür taraması, belirli bir konuda mevcut bilgi birikimini sistematik ve şeffaf biçimde belirleme, değerlendirme ve sentezleme sürecidir. İyi bir tarama; alanın durumunu haritalar, boşlukları görünür kılar, araştırma sorusunu keskinleştirir ve yöntem/kuramsal çerçeve seçimlerini gerekçelendirir.

1) Tarama Türleri (Hangi durumda hangisi?)

• Anlatı (Narrative) tarama: Kavramsal çerçeve kurmaya odaklı; tez giriş/kuramsal çerçeve için uygundur.
• Kapsam (Scoping) tarama: Alanı haritalar; temalar, yöntemler, örneklemler ve açık soruları çıkarır.
• Sistematik derleme: Önceden tanımlı protokol, kapsamlı arama, çift-kör tarama, kalite değerlendirmesi ve şeffaf raporlama içerir.
• Hızlı (Rapid) derleme: Sistematik yaklaşımın sadeleştirilmiş sürümü (zaman kısıtı olan projeler için).
• Umbrella review: Mevcut sistematik derlemeleri birleştirir.

İpucu: “Durumu anlamak/haritalamak” için scoping; “kanıtları sentezleyip sonuç üretmek” için sistematik yaklaşım.

2) Araştırma Sorusu ve Çerçeve

Soru formülasyonu, arama terimlerini ve dahil/dışlama ölçütlerini belirler. Yararlı çerçeveler:

• PICO (Population, Intervention, Comparison, Outcome)
• PEO (Population, Exposure, Outcome) – nitel/olgusal çalışmalar
• SPIDER (Sample, Phenomenon of Interest, Design, Evaluation, Research type)

Örnek (PEO): P: Ortaokul öğrencileri • E: YZ destekli vatandaşlık eğitimi • O: Katılım/motivasyon

3) Planlama ve Protokol

• Amaç ve kapsam: Ana ve alt araştırma soruları
• Dahil/Dışlama ölçütleri: Yıl, dil, çalışma türü, bağlam/örneklem
• Veritabanları + gri literatür: Tezler, raporlar, bildiriler
• Arama stratejisi: Boole, eşanlamlar, kontrollü terimler (MeSH/ERIC vb.)
• Tarama akışı: Başlık–özet → tam metin; mümkünse çift-kör
• Kalite değerlendirmesi: CASP, JBI; derlemelerde AMSTAR 2
• Veri çıkarımı ve sentez: Tematik/öyküsel ya da nicel (meta-analiz)
• Raporlama standardı: PRISMA / PRISMA-ScR

4) Arama Stratejisi (Adım adım)

1. Kavram haritası çıkarın (ana kavramlar, eşanlamlılar, varyantlar).
2. Kontrollü sözlük (MeSH/ERIC) + serbest terimleri birlikte kullanın.
3. Boole operatörleri: AND (kesişim), OR (eşanlam), NOT (hariç).
4. Truncation/yakınlık: learn*, citizen*; yakınlık (ör. NEAR/3) veritabanına bağlıdır.
5. Filtreler: Son 5 yıl, hakemli, dil, çalışma türü.
6. Gri literatür ekleyin (yayın yanlılığını azaltır).

Örnek sorgu (genel biçim):

("citizenship education" OR "civic education" OR "intercultural citizenship")
AND ("artificial intelligence" OR AI OR "large language model*" OR chatbot*)
AND (motivation OR engagement OR participation)

5) Akademik Kılavuz ile Uçtan Uca İş Akışı

1. Literatür Tarama: Anahtar sözcükleri girip filtreleri (yıl/dil/tür) uygulayın.
2. İlgili kayıtları Kaydet; sonra Kaydedilen Araştırmalar’da etiketleyin (ör. “AI-civic-engagement”).
3. Detay sayfasında Kılavuz ile yapılandırılmış özet (amaç–yöntem–bulgular–öneriler) alın.
4. Seçili kayıtları Analize Ekle → Analiz–Sentez akışında temalara ayırıp karşılaştırın.
5. Topluca RIS/BibTeX dışa aktarın; referans yöneticinize aktarın. İsteğe bağlı: tarayıcıdaki Zotero eklentisiyle tek tıkla kaydedin.

6) Seçim Akışı ve PRISMA Mantığı

• Başlık–Özet tarama: Dahil/Dışla ölçütlerini hızlı uygulayın.
• Tam metin değerlendirme: Dışlama nedenlerini kısa kodlarla kaydedin (ör. “yanlış örneklem”).
• Akış çıktısı: Bulunan, taranan, tam metni incelenen ve dahil edilen çalışma sayıları.

7) Kalite Değerlendirmesi (Araç örnekleri)

• Nitel: CASP Qualitative, JBI QARI
• Gözlemsel: CASP/JBI Cohort veya Case-Control
• Deneysel: CASP RCT, risk-of-bias araçları
• Derlemeler: AMSTAR 2

8) Veri Çıkarımı ve Sentez

• Veri çıkarımı tablosu: Yazar–Yıl; Ülke/Örneklem; Tasarım; Ölçümler; Bulgular; Sınırlılıklar.
• Sentez: Tematik/öyküsel (kümeler ve boşluklar) ya da nicel (etki büyüklükleri, heterojenlik, duyarlılık analizleri).

9) Yazım ve Raporlama

• Arama tarihleri, veritabanları ve tam sorgu dizgelerini belirtin.
• Eklerde dışlama nedenleri listesi, kalite tabloları ve veri çıkarımı şablonlarını verin.
• YZ özetleri yardımcıdır; birincil kaynakları mutlaka görün ve doğru atıf yapın.

10) Yaygın Hatalar (Kaçının)

• Tek veritabanına güvenmek
• Eşanlam/çeşitlemeleri atlamak
• Ölçütleri sonradan değiştirmek (seçici raporlama)
• Kalite değerlendirmesini es geçmek
• Arama günlüğü tutmamak (yeniden üretilebilirlik kaybı)

11) Kopyala–Kullan Şablonlar

11.1 Arama Günlüğü

Araştırma Sorusu / Çerçeve: .................................................
Veritabanları: Google Scholar; Web of Science; ERIC; Scopus; [Akademik Kılavuz]
Arama Tarihi: ..../..../....    Yıl Aralığı: 20XX–20XX    Diller: TR/EN
Sorgu ifadesi:
  (terim1 OR terim2 OR ...) AND (terimA OR terimB) AND ...
Filtreler: Hakemli; makale/tez/bildiri; konu alanı=Eğitim
Sonuç sayısı: Bulunan=....  Başlık/Özet dahil=....  Tam metin dahil=....
Notlar: (eşanlamlar, revizyonlar, dışlama gerekçeleri)

11.2 Dahil/Dışlama Ölçütleri

DAHİL: 2018–güncel; K–12/ortaöğretim; müdahale/uygulama içeren; Türkçe/İngilizce
DIŞLA: Sadece kuramsal tartışma; tam metne erişim yok; örneklem yükseköğretim

11.3 Veri Çıkarımı Tablosu (boş şablon)

Yazar (Yıl)	Ülke/Örneklem	Tasarım/Yöntem	Müdahale/Ölçütler	Temel Bulgular	Sınırlılıklar	Notlar
…

11.4 PRISMA Akışı (özet)

Kayıtlar bulundu: n=...
Çift kayıtlar çıkarıldı: n=...
Başlık/Özet tarandı: n=...
Tam metin incelendi: n=...
Dahil edilen çalışmalar: n=...

12) Hızlı Başlangıç (Akademik Kılavuz’da 6 Adım)

1. Literatür Tarama → anahtar sözcük + filtre
2. İlgilileri Kaydet → Kaydedilen Araştırmalar
3. Detayda Kılavuz ile yapılandırılmış özet
4. Analize Ekle → Analiz–Sentez
5. Topluca RIS/BibTeX dışa aktar
6. İsteğe bağlı: Zotero eklentisiyle tek tıkla kaydet

Sonuç

Planlı ve şeffaf bir literatür taraması; soruyu netleştirir, yöntemi gerekçelendirir ve kanıtı görünür kılar. Protokol, arama günlüğü, ölçütler, kalite değerlendirmesi ve açık raporlama; çalışmanın güvenilirliği ve yeniden üretilebilirliği için kritiktir. Akademik Kılavuz’un Kaydet → Kılavuz → Analiz–Sentez → RIS/BibTeX akışıyla bu süreci hızlandırabilir ve standartlaştırabilirsiniz.